I.

Цаг хугацаа юмсыг хөгшрөл тийш хөтөлж, голын дээгүүр сунайн тогтсон, будгийг нь дөнгөж сэргээсэн хөх модон гүүр хэдэн жилийн намрын салхинд бор хүрэн биеийг олж, зэрэглээнд үрчилзэн үзэгдэх шиг бид ч бас элэгдсээр амуй. Бие махбод ийн элээгдэх нь жам ёсных бөгөөд гагцхүү оюун ухаан амьд байж улирсан он жилүүдэд үлдсэн, санахын төдийд дэргэдээс ургадаг дурсамжууд л цагийн урсгалд мөлийдөггүй буюу. Зарим нь тод, зарим нь бүдэгхэн эсвэл ор тас мартагдчихсан дурсамжууд ч хаа нэгтээ, хэн нэгний дотор чамайг бий болгодог. Магадгүй өсөж төрсөн нутгийн чинь газар шороо, өвс ургамал, хад чулуунд шингэж, үүлс, салхитай хамт зугаацаж явснаа буцаад л өвс, чулуундаа шингэсээр үүрдийн хөдөлгөөн дунд зогсолтгүй оршсоор байдаг болов уу.

Тэдгээрээс үг болж цаасан дээр бийрлэгдэх нь бий, үгүй бол намар буцах шувуудын жигүүрт дайгдаад одчих нь ч бас бий. Бүр навчистай бутрын унаж үгүй бол голын бидэр даган үелзүүр бүжгийн хэмнэлээр алс тэртээ рүү шурган цаг хугацаанаас гараад явчих нь ч олон. Тийм л дурсамжуудын тухай, магадгүй өөрийнхөө тухай эх орон, элгэн нутагтаа хайртай хүүгийн сэтгэлээр бүтээгдсэн ном ширээн дээр минь байна. Энэ бол яруу найрагч, орчуулагч Мө.Батбаярын “Тэнгэрт ойрхон дуулж яваа хүн” хэмээх хүүрнэл зохиолын анхны бүтээл нь юм. Уг ном найруулал, хөрөг, тэмдэглэл, өгүүллэгээс бүрджээ. Ерөнхийдөө энэ дөрвөн хэсэгт хуваагдана. Гэвч эхний хуудсыг нээхүй дор “Намрын гань” найрууллаас эхлэн “Айлын хүүхдүүд” өгүүллэг хүртэл тус ном цул бүхэллэг чанартай бөгөөд хоорондоо ямар нэгэн сэжмээр уялдсан дурсамжийн цогцлол мэт сэтгэгдлийг төрүүлнэ.

Зохиолч номд зориулж бичсэн өмнөтгөлөө хоёр хэсэгт хуваажээ. Эхний хэсэг нь хүүхэд насны тухай, харин хоёр дахь нь дурсахуйн тухай. Тэгэхээр ном бүхэлдээ уг хоёр хэсэгт хуваагдаж ч болно. Гэхдээ гань ганц дурсамж хөврүүлээд суусан юм биш гэдгийг номын сүүлчийн хуудсыг хаах мөчид өөрийн эрхгүй ухах буй за. Ямартаа ч хүн бүр өөрийн гэсэн сэтгэл зүрх, сэрэхүй мэдрэмжтэй хойно “Тэнгэрт ойрхон дуулж яваа хүн”-тэй хэрхэн учирч хуучлаад ямархан бодолтой салахыг хэлж мэдэхгүй. Харин би түүнтэй ийнхүү хуучилсан юм даг.

II.

Аливаа зохиолчийн бичлэгийн арга барил, уншихгүй өнгөрөөж ч болох дотоод сэтгэлийн үгс, өөрт үл ойлгогдох ертөнцтэй зөрчилдөх замбараагүй хүсэл, азаар түүнийгээ хориглож чадах сэтгэлийн их уужим дэвсэг багтсан тийм ном уншигчийн өмнө цэлийтэл хуудсаа нээхэд гэрэл гэгээ, харанхуй аль алийг нь цэх сөрөн алхаад орчих шиг сайхан нь уншигч хүнд үгүй.

“Орой намрын хөдөө. Олон шарга адуу дэргүүлэн ирэх шиг хонгор бараатай. Тэр бараа тээр хол тэнгэрийн хаяанаас, тээр гүн өвсний үндсээс шаргалтан шаргалтсаар наашлан наашилсаар ирж намрын хөдөө нагал шаргал өнгөнд умбах нь улаан ангир галууд усанд шумбах шиг ээ”. |“Намрын гань” 7-р тал|

Намар мэндэлсэн уг ном намрын тухай ийм зураглалаар эхэлж байна. Өвс үндсэндээ ногоорон буйг мэдэхгүй. Ямартаа ч түрүүгээсээ эхэлж ганддаг нь үнэн. Толгойн түрүүч нь гандаж онгосон өвснүүд намар үдшийн зөөлөн салхинд дохилзох нь үнэхээр л шарга зүсмийн олон адууны зоо хондлой үзэгдэх шиг болно. Тэр зургийг намрын улиралд ширтэж суугаа хүн “хонгор бараатай” гэжээ. Үнэхээр өөр ямар зүсийг намрын хөдөөд оноож дөнгөхсөн билээ гэж бодогдоно. Өвс бөхөлзөхөөс өөр аниргүй онгосон шаргал намрын тал тийм л зүстэй байх болов уу. Энд би зөвхөн эхлэлээс нь тасалж аваад өгүүлэхэд л олон олон өгүүлбэр утга санаагаа бүрэн ойлгуулах юм бодол төрж байна. Тиймээс энэ мэтчилэн “нээрээ л тиймсэн дээ” хэмээн уулга алдмаар, учирлаж хэлсэн эхийн үгийн санагдуулмаар, бага насны дурсамжуудыг нүдний тань өмнө босгоод зогсоочихсон баймаар зураглалууд үсэг холбож үг урласан, үг урлаж өгүүлбэрээр бүтээсэн “Чамд хүсэх зуны орой”, “Буугаад, бороо өнгөрөөгөөд мордоорой” зэрэг найруулалд бий.

Харин “Тэнгэрт ойрхон дуулж яваа хүн”, “Миний бичиг үсэггүй найз” хэмээх хөрөг, найруулалд урвуу хамааралтай ч төстэй хоёр зүйл байв. Нэгэнд нь тэр өөрөө өртэй, нэгээс нь авлагатай тухай гарна. Өр нь ном, авлага нь захиа. Аль аль нь бичгийн зүйлс. Тэрээр ахдаа ном аваачиж өгөөгүй өртэй үлдсэн тул үүнийг санах бүрт л ахыгаа, бичиг үсэг нүдлүүлсэн ч сурч чадаагүй найзаас ирэх ёстой байсан захиа ирээгүйгээс тэр найзыгаа ч мөн дотроо оршоожээ. Японы зохиолч Кавабатад “Канар бялзуухай” гэдэг нэг өгүүллэг бий. Яг л ингэж хэн нэгнийг өгсөн зүйлсийнх нь хүчээр дотроо оршоож байдаг тухай өгүүлнэ. Дурсамжууд яг л амьд, тэр бүү хэл нийтлэлийнхээ эхэнд бийрлэсэн шиг хөдөлгөөнтэй оршиж байдаг билээ.

“Одоо болтол аваачиж өгөөгүй, ер хэзээ ч өгөхгүй байж мэдэх энэ мартагддаггүй өр л өдий хүртэл таныг миний дотор оршоож яваа даа гэж санан өртэй гэмээ өөртөө цайруулж сууна. Магад насан туршдаа бидний дунд энэ өр явах аваас магад таныг нэгэн насаараа дотроо тээж явах юм шиг санагдана”. |“Тэнгэрт ойрхон дуулж яваа хүн” 13-р тал|

Мэдээж ах нь ном захисан, дүү нь мартсан. Өөр сонирхоод байх зүйлгүй тийм л үйл явдал. Гэвч найруулал бүхэлдээ энэ тухайд өгүүлэхгүй л дээ. Харин жишээ татсан энэ хэсгээс л огтын хуурмаггүй, хүн хүнээ гэсэн нинжин зүрхний халуун тэврэлт шиг санаа цухалзаж байв. Хээгүй, гүдэсхэн хэрнээ хэн нэгэнд хүүхдийн сэтгэлээр итгэж явдаг тэр хүн зохиолчид бусдад өртэй байх нь өөртөө л өртэй үлдэж буйг сануулах гэж ийнхүү дурсамж юүлүүлсэн юм уу ч гэж бодогдоно.

III.

Түүний хүүрнэл зохиолоос хамгийн түрүүнд сонссон дуу бол цасны чимээ байлаа. “Өвөл”, “Айлын хүүхдүүд” өгүүллэг “Зүгээр л даарах гэж би тийшээ...”, “Орох цас орчлонгийн налуу руу шуурна” зэрэг аян замын тэмдэглэлүүдээс нь нэвсийтэл дарсан их цасан, өвөл үүрээр тасхийтэл алгадах хүйтэн жавар мэдрэгдэнэ.

“Өдрүүд ингэж өнгөрнө. Өөр хоорондоо ялгагдахгүй юм нэгээхэн ч үгүй. Өчигдөр, өнөөдөр, маргааш гэж нэрлэх авч угтаа бол нэг л өдөр шөнийг дахин дахин тулаад байх шиг санагдана. Хөрстийг хучсан их цасан хэзээ ч ханзрахгүй өнө мөнхийн өвөл эхэлчихсэн юм шиг тийм уйтай тийм дүнсгэр. Шөнө бүр цас нэмж хяруулна. Шинэ мөрөө би өглөө бүр үзнэ”.  |“Өвөл” 142-р тал|

Хашааны ар, гэрийн хаяагаар их цасан хунгарласан өвлийн өдрүүд нээрэн л өөр хоорондоо ялгагддаггүй билээ. Өгүүллэгт цасны их, ганц гэрээрээ нутаглаж буй айлын хүүхдийн сэтгэл санааг тусгасан уг өгүүлбэр надад бол бага насны олон олон өвлийн дурсамжуудыг чирээд ирэх шиг болов. Оройдоо нэмж хяруулсан цасыг үүдээр шагайн хардаг байж билээ. Өчигдөр гаргасан мөр тэнд үгүй. Тиймээс өглөө бүр л шинэ мөрөө үзэх хэрэгтэй болдогсон. Яг тиймдээ ч гэж өөрийн эрхгүй санагдах тийм л зохиолууд заримдаа энгүүн сайхан үнэнийг хүүрнэлдэн, дотно нэгэнтэйгээ дулаан үгс ярилцаж суух шиг санагддаг билээ. Яг л нь айж балмагдсандаа гэрийн эзэн эхнэрээ ороолгож, хүүхдүүдээ гэртэйгээ цуг шатчихгүй яав хэмээн харааж байснаа орой нь галын гэрэлд “Заа тэгээд та гурав өөрсдөө шарагдаж түлэгдчихээгүй эсэн мэнд байгаа чинь л яамай даа. Зүрх амаар гарах шахлаа” хэмээн өгүүлдэгтэй адил. Сүүлийн дөрвөн үг хэчнээн их айж сандарсан, цасны ихийг хамаг хүчээрээ яасхийж туулан байж ирснийг өгүүлнэ. Бас тэгэхдээ хэлэгдэж байгаа цаг мөч нь өгүүллэгийн тайлал болох агаад тийм зэврүүн үгс түлээд сууж буй гал шиг нь дулаан ажээ.

Харин “Айлын хүүхдүүд” өгүүллэг бүхэлдээ зохиолчийн туулж өнгөрүүлсэн бага нас байсан шиг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Өөрөө ч энэ тухай хэлсэн санагдана. Ер нь томоохон хүүрнэл зохиолчдын ихэнх нь бага насныхаа тухай зохиол биш юмаа гэхэд дурсамж, эсээ, уран сайхны бичвэр заавал тэмдэглэж үлдээсэн байдаг. Тэр л утгаар өгүүллэгийн гол дүрийн хүү болох Мягмарыг зохиолч Батбаяр өөр болов уу хэмээн таамагласан хэрэг.

Өгүүллэг мөн л хахир хүйтэн өвлийн үүрийн жавар, цас мөс гарна. Бага насны хүүхдийн хүнд хүчир ажилд нухлагдах, өлсөж цангахын хэцүү бэрхийг янгинасан хүйтэн жавар, урт шөнийн уйтай ахуйтай хослуулан зуржээ. Цас орохоор, өвөл болохоор л зохиогч олон олон дурсамжуудаа уудлан суудаг байхдаа гэж мөн бодогдоно.

“Айлын хүүхдүүд” өгүүллэгийн Долгорын дүр ихэд таалагдав. Тэрээр Мягмар хүүг нэг ёсондоо гар хөлийн үзүүрт байнга зарах боловч өлөн хоосон явуулж, бусдын нүдэн дээр загнаж занчиж, аав ээжид нь тэс одноо сайн хүний дүрд тоглоно. Гэвч хичээл ном хийхэд нь ажлаас чөлөөлж, шинэ жилээр бэлэг авахад нь хамгийн их баярлаж байсан билээ. Басхүү “коокс” түүдэг өвгөнийг үргэлж муулдаг хэр нь суусан газартаа босолгүй үлдсэнийг хэлэхэд тэр л эмэгтэй хамгийн түрүүнд харахаар очдог. Яг л тийм хүмүүс бага насанд минь олон байж билээ. Яаж ч болохгүй мууг үйлдээд байгаа боловч цаана нь хүнийг хайрлах сэтгэлийн мөс нь хайлаагүй байдаг. Гэтэл “Хайр нь гаднаа хал нь дотроо” гэдэг үгийг яг таг оноож бас болдоггүй тийм хүмүүс. Ийм л учраас Долгор гэх эмэгтэй дүр хамгийн содон, шинэлэг санагдсан биз ээ.

Хамгийн гол нь Мө.Батбаярын хүүрнэл зохиол яндашгүй баян сантай яруу тансаг монгол хэлтэй. Мөн дүрүүд нь ч тэр, бичлэгийнх нь хэл найруулгад ч тэр хүчилсэн зүйлс үгүй. Зөнгөөрөө л ийн бүрэлдээд тогтчихсон мэт санагдна. Тэр л үгсийг, ийм бичгийн хэл найруулгын түүнд бий болгож бүтээж өгсөн дурсамжуудыг уншаад дууссан шиг болно. Тэр дурсамжууд нь өөр өөрийн дуутай, хөндүүртэй, цасны чимээтэй ажгуу. “Айлын хүүхдүүд” өгүүллэгийн төсгөлд Мягмар, Сүлдээ хоёрыг урт зам тосон зурайж байдаг. Түүний адилаар уяан дээрээс мордож буй хүн шиг уншигчдын гарт хүрээд удаагүй байгаа эл номыг үл дуусах уртаас урт зам тосох болтугай.